RAU TAI VOI NHỎ
Kỹ sư Hồ Đình Hải
Cập nhật ngày 20/2/2014
-Tên gọi khác: Cây tai voi nhỏ, Cây rita nhỏ, Ban diệp thần trụ cự
dài (vị thuốc).
-Các loài tương cận:
Hoa oải
hương (Chirita lavandulacea).
1-Phân
loại khoa học (Scientific
classification)
Hoa môi (Lamiales)
|
|
Họ (familia):
|
Tai voi (Gesneriaceae)
|
Loài (species):
|
Chirita pumila là
một loài thực vật có hoa trong họ
Tai voi. Loài này được D.Don miêu tả khoa học đầu tiên năm 1825.
Lưu ý!
Ở Việt Nam
tên gọi Họ Tai voi đang tranh chấp giữa hai họ thực vật là Họ Gesneriaceae và Họ Pentaphragmataceae hay Pentaphragmaceae. Chính sự
tranh chấp này dẫn đến sự lộn xộn trong phân loại.
Các trang
web trong mạng xã hội đã có nhiều sự nhầm lẩn do sự lộn xộn này nên dẫn đến
nhiều hậu quả tai hại nhất là về nhận dạng các loài cây có tên Tai voi và các
bài thuốc Đông y liên quan đến Cây tai voi.
Để hợp lý
trong tên gọi phù hợp với tính mô tả trong tiếng Latin nên gọi:
-Họ
Tai voi hay họ
Khổ cự đài hoặc họ
Phong lữ có tên khoa học là Gesneriaceae. Điển hình trong họ nà là chi
tai voi (Chirita)
gồm những loài có lá rộng và gần tròn (như tai voi).
-Họ Rau lưỡi bò Có tên khoa học là Pentaphragmataceae hay Pentaphragmaceae. Các loài trong chi này có dạng lá hẹp
và dài (giống như lưỡi bò).
Khi đề cập đến các loài rau rừng và cây
thuốc nên có đầy đủ tên khoa học và mô tả nhận dạng chi tiết hơn.
Tên “Rau tai voi” trong tiếng Việt để gọi tên ít nhất 5 loài thực vật
khác nhau, tên rau tai voi đang gây sự lầm lẩn giữa một số loài trong hai họ
thuộc hai bộ khác nhau là họ Pentaphragmataceae (thuộc Bộ
Cúc-Asterales) và họ Gesneriaceae (thuộc Bộ Hoa môi - Lamiales). Hiện nay tên gọi giữa các
loài còn tranh chấp nhau trong tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Latin và chưa có
sự phân định rõ ràng giữa tên các chi và loài trong tiếng Việt ở một số chi và
loài trong hai họ này.
Tên Cây tai voi trong tiếng Việt bao gồm
các loài sau đây:
-Tên đồng nghĩa: Primulina colaniae
-Phân bố: Là loài cây đặc hữu của Việt
Nam, chỉ thấy mọc ở vách đá, đất ẩm, dọc theo suối trong rừng ở các tỉnh Hà
Bắc, Bắc Thái, qua Quảng Bình, Quảng Nam-Ðà Nẵng, tới các tỉnh Tây
Nguyên.
Trong website
này có trang riêng với tên : Rau tai voi
Trong website
này có trang riêng với tên : Rau tai voi hoa phểu
-Phân
bố: Loài của Nam Trung Quốc và Việt Nam. Ở nước ta cây mọc rải rác nhiều
nơi ở Bắc bộ, Trung bộ vào tới Kiên Giang. Thường
gặp trên núi đá vôi, ở độ cao 800 - 1500m.
Trong website
này có trang riêng với tên : Rau tai voi lông móc câu
4- Rau
tai voi nhỏ (Chirita pumila)
-Phân
bố: Loài của Nam Trung Quốc, Nêpan, Việt Nam. Ở nước ta, có gặp tại Sa
Pa, tỉnh Lào
Cai. Thường mọc ở rừng núi trên độ cao 1000 - 2500m.
Trong website này có trang riêng với tên : Rau
tai voi nhỏ
1-Loài Rau lưỡi bò (Pentaphragma gamopetalum Gagnep.)
-Tên gọi khác : Rau tai voi, Rau tai nai,
Ngưu thiệt (Hán Việt), Ngũ cách (vị thuốc).
-Phân
bố : Ở Việt Nam Rau lưỡi bò phân bố ở Rừng Lâm Đồng (Đà Lạt,
Bảo Lộc), Đồng Nai, Kon Tum (Đác Plây) và Gia Lai (Măng Giang).
Loài này có trang web riêng với tên: Rau
lưỡi bò.
2-Loài Rau bánh lái (Pentaphragma sinnese)
-Tên gọi khác : Rau tai voi, Rau lưỡi bò.
-Phân
bố : ở Lào Cai, Vĩnh Phúc (Tam Đảo),
Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng. Gia Lai - Kon Tum…
Loài này có trang web riêng với tên: Rau bánh
lái.
2-Nguồn gốc và phân bố
Theo Hệ thống APG II (4/2003):
-Bộ Hoa môi (Lamiales) có ít
nhất 24 họ, 1.059 chi với khoảng 23.800 loài.
-Họ
Tai voi (Gesneriaceae)
có 147 chi với khoảng 3.200 loài có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới của Cựu thế giới
và Tân thế giới.
-Chi
Rau tai voi (Chirita) có khoảng 150
loài có nguồn gốc ở Ấn Độ, Đông Nam Á và nam Trung Quốc được công nhận. Có
khoảng 100 loài đặc hữu của Trung Quốc.
Từ “Chirita” là
tên Latin bắt nguồn từ tiếng Hindu “Chiraa”, tên dân gian ở Ấn Độ để chỉ loài cây
Chiraeta/Chiruta (Tai voi).
Có 77 loài Rau tai voi phân bố từ Ấn Độ đến Malaixia,
Inđônêxia.
Ở Việt Nam phát hiện được có 21 loài, phân bố ở Bắc Giang, Thái Nguyên, Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Nam đến
các tỉnh Tây Nguyên.
Cây mọc ở vách đá, đất ẩm, dọc theo
suối trong rừng. Trong đó có một số loài
được dùng làm rau, trồng làm cảnh, một số loài được dùng lấy nguyên liệu làm
thuốc. Trong đó có 4 loài quan trọng là:
-Loài Rau tai voi nhỏ (Chirita pumila)
Thuộc : Chi Rau
tai voi (Chirita), Họ
Tai voi (Gesneriaceae), Bộ Hoa môi (Lamiales). Loài này phân bố ở nam Trung Quốc (Quảng Tây, Tây Nam Quý Châu, Tây Tạng và Vân Nam, Bắc Ấn Độ, Nepal, Myanmar , Thái Lan và bắc Việt Nam.
Cây
sống theo rừng, bờ suối, vách đá hoặc giữa các khối cỏ, ở độ cao 800-2800 m.
Trong website này có trang riêng với tên : Rau
tai voi nhỏ
3-Mô tả
Cây thân thảo nhỏ, sống lâu năm.
-Thân:
Cây thân nhỏ, có lông, cao 20-30 cm, chia 3-5 đốt dài 5-8 cm, đường kính 2,5-5 mm.
-Lá:
Lá có phiến hình trứng, dài 2-12cm, rộng 1,2-5,5cm, chóp tù, gốc tù tròn, đầy
lông phún ở cả hai mặt; gân phụ 6-7 cặp. Cuống lá dài 4-15mm.
-Hoa:
Cụm hoa ở ngọn; hoa có 5 lá đài cao 12mm, dính đến 1/2, có lông trắng, tràng
màu lam tím, có nhiều lông trắng, dài 3,5cm, chia 2 môi với thùy tròn, nhị sinh
sản 2, bầu không lông.
-Quả:
Quả nang mảnh, dài 8-10cm.
-Hạt: Hạt nhỏ.
4-Thành phần hóa học
Chưa thấy tài liệu phân tích nào.
5-Công dụng
a-Dùng làm rau
Lá và đọt non Cây rau tai voi nhỏ có thể dùng làm rau ăn,
không độc.
Tuy nhiên do cây sống lâu năm nên thường gặp lá già, ít thấu
lá non nên ít được chú ý để làm rau ăn. Lá và đọt còn non, mềm đều có thể làm
rau ăn bằng cách luộc, xào hoặc nấu canh.
b-Dùng làm thuốc
Bộ phận dùng: Toàn cây - Herba Chiritae Pumilae.
Tính vị, tác dụng: Cây có tác dụng chỉ khái, chỉ huyết, thư cân hoạt huyết,
tiêu thũng chỉ thống.
Công dụng, chỉ định và phối hợp: ở Trung Quốc, người ta dùng cây này để trị ho khạc ra máu,
bạch đới, đòn ngã sưng tấy.
6-Giới thiệu một số loài rau rừng khác có tên Rau Tai voi ở Việt Nam
-Tên gọi
khác : không có.
-Phân bố: Là loài cây đặc hữu
của Việt Nam, chỉ thấy mọc ở vách đá, đất ẩm, dọc theo suối trong rừng ở các
tỉnh Hà Bắc, Bắc Thái, qua Quảng Bình, Quảng Nam-Ðà Nẵng, tới các tỉnh Tây
Nguyên.
Trong website
này có trang riêng với tên : Rau tai voi
Thân rất ngắn, có lông. Lá mọc so le,
hình bầu dục, có mép khía lượn tai bèo, có lông nhiều ở cả hai mặt; cuống lá có
lông.
Cụm hoa là những xim thưa gồm độ 12 hoa
có lá bắc. Cuống hoa có lông. Lá đài 5, thuôn hẹp. Tràng màu trắng có viền tím
hay xanh lơ, dạng phễu chia 2 môi, môi trên 2 thùy, môi dưới dài hơn có 3 thùy.
Nhị sinh sản 2, đính phía giữa ống tràng; nhị lép 2 - 3; đĩa ngắn hình đấu; bầu
thuôn. Quả nang hẹp, hơi cong, mang vòi nhụy dài ở đầu.
Cây mọc trong các rừng trên núi đá.
Cây có hoa đẹp, có thể trồng làm cảnh.
Cây thảo, thân cao 15 - 20 cm, mọc
đứng, có khi hơi có lông. Lá mọc đối, hình trứng hay bầu dục, dài đến 15cm,
nhọn, có gốc tròn hay tù, cả hai mặt có lông mềm đa bào, mép nguyên hoặc hơi
khía tai bèo.
Cụm hoa có cuống chung dính vào cuống
lá; cuống hoa xếp từng đôi trên cuống lá. Đài có 5 thùy sâu, thùy có 3 gân, có
lông ở đỉnh. Tràng màu trắng hay tím lam dạng phễu chia 2 môi với 5 thùy không
đều. Nhị sinh sản 2; chỉ nhị hình sợi, có lông tới tận đỉnh; bao phấn hình
thận. Bầu có lông, thuôn; vòi hình trụ, có lông; đầu nhụy chẻ đôi. Quả nang hơi
cong, có điểm ít lông thưa; hạt màu nâu sẫm, hình thoi.
Loài của Nam Trung Quốc và Việt Nam. Ở nước
ta cây mọc rải rác nhiều nơi ở Bắc bộ, Trung bộ vào tới Kiên Giang.
Thường gặp trên núi đá vôi, ở độ cao
800 - 1500m.
Ra hoa từ tháng 3 đến tháng 7 - 8.
Cây được trồng làm cảnh.
Ở Trung Quốc, toàn cây được dùng làm
thuốc trị tiểu tiện bất lợi và rắn cắn.
6.4. Rau tai
voi (Rau lưỡi bò), Pentaphragma gamopetalum Gagnep.
Họ Rau
lưỡi bò Pentaphragmataceae. Cây thảo mọc ở các vùng núi cao 700 - 1200m (Rừng
Lâm Đồng: Đà Lạt, Bảo Lộc, Đồng Nai) Kon Tum (Đác Plây) và Gia Lai (Măng
Giang). Tên dân tộc gọi Clonh srơma. Lá và quả nấu canh ăn ngon.
Loài rau tai khác có tên rau tai nai, R bánh lái (Quảng Trị) Pentaphragma sinense Hensl. ex. Wils phân bổ ở Lào Cai, Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng. Gia Lai – Kon Tum… Dùng các phần non làm rau ăn.
Loài rau tai khác có tên rau tai nai, R bánh lái (Quảng Trị) Pentaphragma sinense Hensl. ex. Wils phân bổ ở Lào Cai, Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng. Gia Lai – Kon Tum… Dùng các phần non làm rau ăn.
Kỹ sư Hồ Đình Hải
Tài liệu
tham khảo
10-http://hodinhhai.blogspot.com/2014/02/rau-tai-voi.html
Xem Video:
-
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét