RAU RỪNG VIỆT NAM: Cây bứa

CÂY BỨA

Kỹ sư Hồ Đình Hải

Cập nhật ngày 21/2/2014

Cây bứa

Quả bứa

-Tên tiếng Anh: Garcinia cambogia, Brindle berry, Brindall berry, gamboge fruit

-Tên khoa học: Garcinia oblongifolia Champ. ex Benth.,

- Các loài tương cận:

-Măng cụt (tím) (Garcinia mangostana ).

-Măng cụt rừng (Garcinia indica ).

-Bứa Châu Phi (Garcinia livingstonei).

-Bứa Mã Lai (Garcinia atroviridis).

-Bứa chanh (Garcinia cambogia).

-Khoảng 50 loài mọc hoang khác.

Phân loại khoa học

Lớp (Class)	Ngọc Lan (Magnoliopsida)
Bộ (Order)	Chè (Theales)
Họ (Family)	Măng cụt (Clusiaceae)
Phân họ (Subfamily)	Măng cụt (Clusioideae)
Chi (Genus)	Bứa (Garcinia)
Loài (Species)	Garcinia oblongifolia

Họ Măng cụt hay Họ Bứa (Clusiaceae) có số lượng các loài biến động khác nhau từ 50-300 loài (species) tùy theo quan điểm phân loại. Họ này là những cây gỗ sống lâu năm với bộ lá thường xanh và có nhiều loài quả ngon ngọt như Măng cụt (Garcinia mangostana), Măng cụt rừng (Garcinia indica) và có nhiều loài lá và quả có vị chua được dùng làm rau gia vị như Bứa (Garcinia oblongifolia). Đa số các loài hoang dại còn lại có vị chát, đắng không ăn được và có khi độc.

Phân bố

Chi bứa (Garcinia) gồm nhiều loài có nguồn gốc từ miền Nam Châu Phi, Châu Á nhiệt đới, Australia và Polynesia. Loài bứa chua (Garcinia oblongifolia) phân bố nhiều ở các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Campuchia và Thái Lan. Các loài bứa ăn được phân bố khắp vùng nhiệt đới Châu Á.

Hiện nay nhiều loài trong Chi Bứa đang bị đe dọa do phá hủy môi trường sống, và ít nhất là loài G. cadelliana từ ở đảo Nam Andaman là gần như hoặc thậm chí hoàn toàn tuyệt chủng rồi.

Ở Việt Nam cây bứa mọc hoang trong rừng thứ sinh của các tỉnh từ Hà Tuyên, Vĩnh Phú đến Quảng Nam - Đà Nẵng, có nhiều ở Miền Trung, Tây nguyên và vùng ven sông rạch Nam Bộ. Do lá và quả ăn được, có vị chua thanh nên được nhân dân gieo trồng ở vườn nhà để làm rau gia vị chủ yếu dùng để nấu canh chua.

Mô tả

-Thân: Cây gỗ thường xanh cao trung bình 6-7m, có thể đến 10 -15 m. Cành non thường vuông, xoè ngang và rủ xuống.

-Lá: Lá hình thuẫn, hơi dài, đuôi nhọn, chóp dài, mép nguyên, nhẵn bóng, có nhiều điểm mờ.

-Hoa: Hoa có hai loại, hoa đực mọc thành cụm 3-5 hoa ở nách lá, 4 lá đài và 5 cánh hoa, 20 nhị có chỉ nhị ngắn. Hoa lưỡng tính có lá đài và cánh hoa như ở hoa đực, màu hơi vàng hoặc trắng; bầu 4 (6-10) ô, hình cầu, vòi ngắn.

-Quả: Quả mọng mang đài tồn tại; vỏ quả dày, có khía múi, khi chín màu vàng, phía trong hơi đỏ chứa 6-10 hạt. Mùa hoa quả tháng 3-6.

Thành phần hóa học

Trong quả Bứa có axit hữu cơ, vitamin C (100g có 61mg vitamin C). Trong vỏ có flavonozit. Các axit hữu cơ trong cây bứa không độc cho người mà còn có tác dụng làm giảm mỡ máu, chống béo phì.

Công dụng

a-Lá bứa, quả bứa dùng làm rau.

Lá có vị chua thường được dùng thái nhỏ nấu canh chua.

Quả bứa có mùi hương dễ chịu, vị chua, nhiều axit, ăn sống được. Quả được sử dụng làm hương vị chua trong nấu cari, làm gia vị kho cá, nấu canh chua, lẫu chua và làm siro uống giải nhiệt trong mùa nóng.

Hạt có áo hạt chua, ăn được, cũng dùng nấu canh chua.

Vị chua của lá hoặc quả cây bứa thay cho me, khi trồng cây bứa thì có lá hoặc quả để nấu canh chua quanh năm, trong khi me phải tùy theo mùa.

b-Các bộ phận cây bứa dùng làm thuốc

+Theo Đông y

Vỏ cây bứa có tính chua và hơi đắng, mát, hơi độc, có tác dụng tiêu viêm, hạ nhiệt, làm săn da, hàn vết thương. Thu hái vỏ quanh năm, dùng tươi hoặc cạo bỏ lớp vỏ ngoài, thái nhỏ, phơi khô dùng dần.
Cây bứa có thể chữa nhiều bệnh như thấp khớp, đau đường ruột, đau tai, giun sán và bệnh trĩ, lỵ, khối u, đau tim...

+Theo Tây y

-Công rình nghiên cứu ở Việt Nam

Thực phẩm giảm béo là kết quả nghiên cứu từ đề tài “Nghiên cứu chiết tách và ứng dụng axit Hydroxycitric trong cây bứa” của PGS.TS Đào Hùng Cường, Chủ nhiệm Khoa Hoá, ĐH Sư phạm Đà Nẵng.

Nghiên cứu mở ra hướng đi mới để đưa cây bứa vào ứng dụng trong công nghiệp sản xuất thực phẩm chức năng.

Việc chiết tách axit hydroxycitric từ một vài loài bứa và tính chất sinh học của nó đã gây chú ý đối với các nhà hoá sinh, các bác sĩ chuyên khoa sức khoẻ từ nhiều năm nay ở Châu Á, Châu Âu và Châu Mỹ.

Sau 2 năm nghiên cứu, tiến sĩ Cường đã xây dựng thành công qui trình chiết tách axit hydroxycitric trong lá và vỏ quả bứa.

Sau khâu chiết tách, tiến sĩ Cường thử nghiệm sản phẩm với mẫu mì tôm. Kết quả cho thấy, thành phần và cấu trúc của axit hydroxycitric không thay đổi khi chế biến tinh chất được chiết ra với mì tôm nên hoàn toàn đảm bảo an toàn khi sử dụng trong thực phẩm.

Ngoài ra, quả cây bứa cũng được dùng làm thuốc nhuộm với nhôm trong nhuộm tơ lụa, hoặc thuốc thú y để chữa bệnh ở mồm gia súc.

Quả bứa chín được bày bán nhiều tại các chợ miền Trung và Nam Bộ vào thời gian tháng 6 – 8 âm lịch, giá từ 50 – 70 ngàn đồng/kg.

Công trình “Nghiên cứu chiết tách và ứng dụng axit Hydroxycitric trong cây bứa” là đề tài KHCN trọng điểm cấp Bộ GD-ĐT, vừa được Hội đồng Khoa học ĐH Đà Nẵng đánh giá hoàn thành nhiệm vụ. (Theo Báo đất Việt).

-Công trình nghiên cứu ở Indonesia

Một loài cây bứa có tên khoa học là Garcinia cambogia ở Đông Nam Á, còn được gọi là Tamarind Malabar (theo tiếng Indonesia) được lấy vỏ để chiết xuất một chất tương tự như axit citric với tên thương mại là Garcinia Plus ® là một loại thực phẩm chức năng giúp cho người béo phì giảm cân được Công ty thực phẩm chức năng Indo-world.com đầu tư nghiên cứu từ những năm 1960s và bán sản phẩm chất trích từ cây bứa như một loại thuốc tân được chống béo phì được tung ra thị trường thế giới trong nhiều thập kỷ qua.

Theo Công ty Indo-world cho biết trong vỏ cây bứa có chất ức chế tạm thời quá trình tạo chất béo từ chất đường bột trong cơ thể. Enzym citrate liase trong vỏ cây bứa ức chế quá trình tổng hợp chất béo và chất béo tự do trong cơ thể được dự trữ dạng glycogen, chính sự có mặt của glycogen có trong gan tạo cho não cảm giác no và không thèm ăn, chất mỡ trong cơ thể được tiêu thụ để cung cấp năng lượng cho hạt động cơ thể, không tích tụ mỡ mới nên giúp cho việc giảm cân đáng kể. Loại thực phẩm chức năng này không tạo ra phản ứng phụ nên được thị trường Âu-Mỹ rất ưa chuộng.

Trong thời điểm quá thừa thức ăn từ thịt ở phương Tây, bệnh béo phì và máu nhiểm mở là một vấn nạn mới. Sản phẩm Garcinia Plus ® từ cây bứa là một cứu cách cho những người béo phì hiệu quả hơn bất cứ loại thuốc giảm cân nào trên thế giới.
Cây bứa là nguồn rau gia vị và nguồn dược liệu quý cần được bảo tồn và khai thác tốt ở Đông Nam Á!

Ảnh: Sản phẩm thuốc giảm cân từ cây bứa

Một số bài thuốc từ cây bứa

1.Loét dạ dày, loét tá tràng : Liều dùng vỏ 20-30g dạng thuốc sắc.

(Theo www.thaythuoccuaban.com).

2.Viêm dạ dày ruột, kém tiêu hoá:Vỏ cây Bứa sắc cô đặc lấy 50%; hàng ngày uống 30ml. (Theo www.thaythuoccuaban.com).

3.Viêm miệng, bệnh cặn răng: dùng ngoài giã vỏ tươi đắp.(Theo www.thaythuoccuaban.com).

4.Ho ra máu: Liều dùng 20-30g vỏ, dạng thuốc sắc. (Theo www.thaythuoccuaban.com).

5-Dùng ngoài trị bỏng, mụn nhọt, sâu quảng, eczema, dị ứng mẩn ngứa, rút các vết đạn đâm vào thịt: dùng ngoài giã vỏ tươi đắp.(Theo www.thaythuoccuaban.com).

6-Nhựa bứa dùng trị bỏng: Nhựa Bứa pha dầu làm thành cao lỏng, bôi ngày 1-2 lần. (Theo www.thaythuoccuaban.com).
Kỹ sư Hồ Đình Hải

Tài liệu tham khảo

1-http://en.wikipedia.org/wiki/Garcinia

2-http://vi.wikipedia.org/wiki/Mang_cut

3-http://species.wikimedia.org/wiki/Garcinia_oblongifolia

4-www.thaythuoccuaban.com

5-http://www.indo-world.com/garcinia_cambogia/garcinia_cambogia_extract.htm

6-http://www.indo-world.com/botanicalherbs.htm