RAU RỪNG VIỆT NAM: Cây cà pháo

CÂY CÀ PHÁO

Cây cà pháo

-Tên gọi khác: Cà dưa, cà gai hoa trắng, (vị thuốc: di tử, giả tử, ải qua).

-Tên tiếng Anh: nightshade, woody nightshade, bittersweet, horsenettles, garden egg, aubergine, Thai brinjal.

-Tên tiếng Pháp: melongene, bringelle.

-Tên khoa học: Solanum macrocarpon L.

-Tên đồng nghĩa:

Solanum dasyphyllum,

Solanum melongena L. var. depressum Bail.,

Solanum undatum Jacq. non Lam.,

Solanum integrifolium Poiret var. macrocarpum)

Các loài tương cận:

Cà chua (S. lycopersicum).

Khoai tây (S. tuberosum).

Cà tím (S. melongena).

Cà tím Ethiopia và gilo ( S. aethiopicum ).

Cà naranjilla hoặc lulo ( S. quitoense ).

Cà dâu Thổ Nhĩ Kỳ Berry ( S. torvum ).

Cà pepino ( S. muricatum ).

Cà chua bụi Úc ( S. aviculare ).

Phân loại khoa học:

Scientific classification

Bộ (ordo):	Cà (Solanales)
Họ (familia):	Cà (Solanaceae)
Chi (genus):	Cà (SolanumL.)
Loài (species):	Solanum macrocarpon L.

Phân bố

Chi Cà (Solanum) được thành lập bởi Carl Linnaeus năm 1753.

Về phân loại thực vật học của cây này hiện chưa có sự thống nhất cao trong các tài liệu nhưng hầu hết đều xếp nó là một biến chủng của loài cà tím (S. melongena), một số lại xếp nó thành một loài riêng.

Theo Hệ thống APG III (10/2009) dự trên cơ sở Di truyền học phân tử thỉ Chi cà hiện nay bao gồm nhiều chi độc lập trước đây với khoảng 1.500-2.000 loài cây thân gổ, thân thảo và dây leo phân bố ở khắp các lục địa thuộc vùng nhiệt đới, cận nhiệt đới và ôn đới.

Cây Cà pháo (Solanum macrocarpon L.) là một loại cây nhiệt đới lâu năm có liên quan chặt chẽ với cây Cà tím có nguồn gốc từ Tây Phi, nhưng hiện nay được phân bố rộng rãi ở Trung và Đông Phi.

Thông qua giới thiệu từ Tây Phi, cây Cà pháo cũng phát triển trong vùng biển Caribbean, Nam Mỹ, và một số bộ phận của khu vực Đông Nam Á, Đông Á. Cây Cà pháo được trồng để sử dụng nó như một loại thực phẩm, cây làm thuốc và cây cảnh.

Ở Việt Nam cây Cà pháo được du nhập vào thời kỳ pháp thuộc trong thế kỷ thứ 19 và hiện nay được trồng ở vùng đồng bằng trong khắp cả nước. Cà pháo có thể được trồng ở độ cao đến 600 m.

Một số vùng trồng cà pháo ngon có tiếng là huyện Nghi Lộc (Nghệ An), Láng (Hà Nội), Cái Sắn (huyện Tân Hiệp, Kiên Giang), huyện Lục Yên (Yên Bái)...

Mô tả

Cà pháo là loài cây thân thảo lưu niên, phát triển tốt ở vùng đồng bằng và vùng đồi cao đến 600 m.

-Thân: Thân cao 1-1,5 m, phân cành nhiều, thân màu tím đen, hóa gỗ ở gốc.

-Lá: Lá mọc đơn, xẻ thùy, không gai, dài 6-12cm, có thuỳ, có lông dày sát, cuống 1-3cm. Mỗi thùy có gân phụ hình lông chim.

-Hoa: Cụm hoa Xim có cuốn ngắn, mang 2 đến 7 hoa màu trắng (có giống màu tím), phần dưới của cây mang ha lưỡng tính trong khi phần trên của cây mang hoa đực. thưa ngoài nách lá, 1-4 hoa mà chỉ 1 hoa sinh sản; cánh hoa màu trắng hay tím, rộng 2cm.

-Quả: Quả mọng, hình tròn 1,5cm, trắng có bớt xanh; quả ăn được có thể thu hoạch sau 80-100 ngày. Quả cà xanh có thể luộc ăn, làm nộm, ăn xào. Quả già dùng muối xổi để ăn dần; nếu muối mặn để được hằng năm, ăn giòn.

-Hạt: Hạt hình đĩa, rộng 2,5mm. Cây sinh sản bằng hạt.

Quả cà pháo

Thành phần dinh dưỡng

+Theo tài liệu phân tích của Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA) thì thành phần dinh dưỡng trung bình trong quả cà pháo như sau:

Thành phần trung bình có trong 100g quả cà pháo
Thành phần	Quả tươi	Cà muối chua
Nước	92 g	77 g
Protein	1 g	1,2 g
Chất béo	0,2 g	-
Chất xơ	0,8 g	1,9 g
Phốtpho	2 mg	-
Canxi	11 mg	-
Khoáng chất	0,5 g	-
Acid Lactic	-	1,8 g
Ca-lo	24	13

Ngoài ra cà pháo còn có lân; magiê; kali; natri, lưu huỳnh; sắt; mangan; kẽm; đồng (kim loại); Iốt; caroten (tiền vitamin A); vitamin B1, B2, C, P và chất nhầy.

+Theo nguồn phân tích khác:

Trong 100g cà pháo cung cấp 1,5g protein (có đủ các acid amin cần thiết cho cơ thể), 12mg canxi, 0,7mg sắt, 18mg magiê, 16mg phospho, 221g kali, 0,3mg kẽm. Ngoài ra nó còn chứa cả đồng và selen là các vi khoáng quý. Nhiều loại vitamin như tiền vitamin A, vitamin C (3mg/100g), vitamin B1, B2, PP cũng có trong cà pháo.

Lưu ý độc tố trong quả cà pháo!

Giống như nhiều loài khác trong Họ cà, trong thân, lá, hoa và quả cà pháo có chứa một ít chất độc (loài cà nào có vị đắng nhiều chất độc càng cao). Chất độc đó là do các alkaloids có trong cây Họ cà. Ở cây cà pháo có chất độc là glycoalkaloids, trong quả cà tươi hàm lượng chất này cao gấp 5-10 lần so mức an toàn. Vì thế ăn nhiều cà pháo tươi có thể bị ngộ độc. Khi nấu chín hoặc muối dưa chua chất độc trong quả cà không còn đáng kể.

Công dụng

a-Quả cà pháo được dùng làm rau

1-Quả cà pháo được dùng làm rau ăn sống

Quả cà pháo non (hạt còn mềm) được dùng để ăn sống như rau, thường dược dùng chấm với tương, chao, mắm, nước thịt, cá kho. Khi ăn nhiều có cảm giác ngứa họng.

Món cà pháo làm rau sống

2-Quả cà pháo được luộc, xào, hấp cơm, nấu canh

Quả cà pháo non dùng để luộc, xào, nấu canh như các loại rau ăn quả khác.

Một số dân ở thôn quê khi ăn cà thường đem cắt thành miếng, đựng trong dĩa, lúc nấu cơm để vào hấp, khi chín rồi nêm thêm chút gia vị, cách làm này không những có thể giữ được mùi vị nguyên chất của cà mà khi ăn còn ngon hơn các cách nấu khác, cho dù ăn nhiều cũng không ảnh hưởng đến trường vị thấp nhiệt.

Tuy nhiên không phổ biến bằng dùng ăn sống và muối dưa.

Món cà pháo mắm tôm

3-Quả cà pháo muối dưa

Quả cà pháo muối dưa là món ăn chính ở Việt Nam, nhất là ở Miền Bắc. Món cà pháo-mắm tôm thịnh hành ở Miến Bắc và Miền Trung, món cà pháo-mắm ruốt, mắm bầm thịnh hành ở Miền Nam. Người ăn chay có món cà pháo chấm tương, chao, mắm đậu.

Cà pháo muối dưa thủ công

Cà pháo muối dưa

Món dưa cà pháo

Cách thức muối cà pháo ở Việt Nam:

-Sơ chế: sau khi thu hoạch, trải cà ra phơi ra nắng trong khoảng 3 - 4 tiếng đồng hồ (tùy mức độ nắng) cho vừa se mặt. Lột bỏ cuống bằng cách dùng dao mỏng, sắc cắt hết cuống hoặc để lại khoảng 1/2 cm rồi cạo nhẹ phần vỏ xanh của cuống. Khi cắt cuống cần lưu ý không phạm phải quả để cà khỏi bị thâm, hỏng khi muối.

-Muối nén: là cách muối cà truyền thống và xưa nhất ở Miền Bắc. Dùng vại, lu... miệng rộng để muối, cứ một lớp cà rải một lớp muối. Dùng một tấm mê rổ dày hoặc cả một tấm gỗ mỏng đặt lên lớp cà trên cùng rồi cho vật nặng (tảng đá, cối đá nhỏ...) nén chặt cà, đậy kín nắp để trong khoảng 15 - 20 ngày là được. Cà muối theo cách này có thể dự trữ được trong thời gian dài.

-Muối nước: đun sôi để nguội nước muối (nồng độ khoảng 30 -70 g muối trong 1 lít nước). Dùng hũ, vại...miệng rộng rồi cho cà vào, dùng vài nan tre mỏng hoặc một tấm mê rổ hoặc một phiến nặng vừa đủ đè lên mặt cà sao cho nước muối cao hơn mặt cà khoảng 5 cm. Trong quá trình muối, nếu thấy mực nước muối rút xuống thì bổ sung thêm nước muối vào để duy trì mực nước. Nếu cà nổi lên khỏi mặt nước muối cà sẽ bị thâm lại do chất tannin trong quả cà bị ô xy hoá khi tiếp xúc với không khí, mất mỹ quan và dễ hỏng.

Muối cà theo cách này có thể cho thêm tỏi lột vỏ cắt lát mỏng và gừng cạo vỏ cắt sợi (khoảng 50 g mỗi loại cho 1kg cà). Nếu sau 3 - 4 ngày, mặt nước muối nổi lên lớp váng mỏng thì nước muối cà chưa đủ độ mặn cần thiết, khắc phục bằng cách thay nước muối khác có độ mặn cao hơn. Cà muối theo cách này trong vòng 10 ngày (tuỳ độ mặn của nước muối) là có thể vừa chua để ăn. Nếu nước quá nhiều muối, cà sẽ lâu chua; quá ít muối cà sẽ nhanh chua nhưng dễ hư hỏng. Trong quá trình bảo quản cũng cần đảm bảo cà không nổi lên mặt nước.

-Muối xổi: tương tự cách muối nước nhưng dung dịch nước muối có độ mặn thấp để cà có thể chua trong vòng 2 - 3 ngày.

c-Các bộ phận cây cà pháo dùng làm thuốc

Đông y gọi quả cà là di tử hay giả tử, ải qua.

Theo Đông y cà pháo có vị ngọt, tính hàn, có tác dụng tán huyết, tiêu viêm, chỉ thống, nhuận tràng, lợi tiểu, trị thũng thấp độc, trừ hòn cục trong bụng, ho lao.

Ở Việt Nam, trong dân gian Cà pháo thường được dùng trị đau cả vùng thắt lưng, té ngã tổn thương; đau dạ dày, đau răng; bế kinh; ho mãn tính. Dùng 10 - 15g rễ, dạng thuốc sắc.

Trong Trung dược học bản thảo có ghi: “Cà có thể chống sưng, cầm đau, làm tan máu bầm, trừ hàn nhiệt và ngũ tạng lao”.

Người Nhật ăn cà, thường ăn sống, đem xắt thành miếng ướp với muối độ ba tiếng đồng hồ, rồi thêm gia vị dùng làm món ăn. Họ cho rằng ăn như vậy sẽ có ích cho trường vị, chất nước của cà, ăn sống lại càng có công hiệu giải độc.

Ở Nigeria, quả cà pháo được sử dụng như là thuốc nhuận tràng và dùng trong bài thuốc để điều trị bệnh tim. Những bông hoa được nhai để làm sạch răng.

Ở

Sierra Leone

dùng lá cà pháo trụn nước nóng và sau đó được nhai để giảm bớt đau cổ họng.

Ở Kenya rễ được đun sôi và lấy nước cốt để ấm sau đó được uống để trị giun móc trong dường ruột, rễ cũng được sử dùng để trị viêm phế quản, đau nhức cơ thể, hen suyễn, và đẩy nhanh quá trình chữa lành vết thương. Hạt cà pháo già được nghiền nát để điều trị đau răng.

Một số bài thuốc từ các bộ phận cây cà pháo

1-Trị đại tiện ra máu, tiểu ra máu, chứng thổ huyết (ói ra máu): lấy cà pháo phơi khô, đem nướng cháy, nghiền thành bột để uống, có hiệu quả khá tốt. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

2-Trị đại, tiểu tiện gây chảy máu: cà pháo già sao vàng, tán mịn, mỗi lần dùng 8g, hòa với nước, dấm loãng để uống, ngày 3 lần. Hoặc dùng rễ và cây cà khô 40g sắc uống. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

3-Trị đại tiện ra máu lâu ngày không khỏi: sách thuốc của Trung Quốc có thuật lại cách dùng cà pháo để trị như sau: dùng vài mảnh giấy tập học trò, đem nhúng nước và gói trái cà lại, cho vào miệng dưới của ống lò, nướng cho chín (tức là đợi khi các mảnh giấy đều cháy hết cả), lấy ra lột sạch bên ngoài, chấm với gia vị để ăn. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

4-Trị tỳ vị suy yếu, ăn uống kém: quả cà tươi 250g nấu lên ăn cùng với một số thực phẩm khác theo thói quen như: thịt heo, rau tía tô, hành tỏi, ngò tàu… liên tục trong mấy ngày, có công năng kiện tỳ, hòa vị; thích hợp chữa trị các chứng bệnh vận hóa của tỳ vị kém (ăn uống khó tiêu, đại tiện phân sống…).(theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

5-Trị khó tiểu: nước hãm lá tươi cà dại hoa trắng, phối hợp với cành lá của cây đơn buốt. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

6-Trị đau răng, viêm lợi: quả cà muối lâu năm, đốt tồn tính, xát than này vào răng, lợi. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

7-Trị đau răng, răng lung lay, nha chu viêm: núm cà pháo 1kg, ngâm 1 lít nước muối (100g muối cho 1 lít nước), ngâm một đêm. Sáng ra vớt ra để khô, sao cho khô, tán thành bột. Dùng để xát vào răng. Đây là kinh nghiệm của Ohsawa dựa trên nguyên lý điều chỉnh âm - dương, trong đó, núm cà (âm), muối (dương), ngâm nước (âm), sao khô (dương). Làm thành bột (có âm + dương), trên lâm sàng chúng tôi nhận thấy có kết quả khá tốt. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

8-Trị ho lâu năm không khỏi: cà pháo tươi 30 - 60g nấu chín, cho mật ong vừa đủ, nấu lại, ngày ăn 2 lần.

Đây là kinh nghiệm của Trung Quốc dù kinh nghiệm của Việt Nam lại cho rằng khi ho không ăn cà, nhưng có lẽ cà đã được nấu chín và thêm mật ong sẽ không lo bị lạnh bên trong khi dùng, cho nên có thể dùng trị ho vẫn có kết quả. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

9-Trị mụt nhọt đau đớn khó chịu: trái cà pháo tươi giã nát, cho vào một ít đường đắp ngay chỗ đau, có thể chống sưng, cầm đau nhức. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

11-Trị sâu bọ, kiến cắn mà làm độc: trái cà pháo tươi, giã nát đắp vào có thể chống sưng và không làm mủ. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

12-Trị đinh nhọt và viêm mủ da: giã lá tươi và đắp vào chỗ đau. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

13-Trị ong (vò vẽ) đốt, nứt nẻ ở bàn chân, kẽ chân: quả giã nát với lá lốt, lấy nước bôi. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

14-Trị nhọt lở loét: tai quả cà nấu uống rất tốt. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

15-Trị chân tay bị nứt nẻ và giá lạnh: dùng rễ và cây cà khô nấu nước ngâm rửa. (theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

Lưu ý!

Theo Đông y, cà pháo có tính hàn (thậm chí rất hàn), vì vậy kiêng dùng đối với người hư hàn, thận trọng khi phối hợp với các thức ăn hàn, nên ăn kèm các gia vị có tính ôn như: tỏi, ớt, sả… người mới đau dậy, suy nhược không nên ăn cà, cà không nên ăn sống.

Trong “Hải Thượng Y tông tâm lĩnh” có ghi rằng: không nên ăn nhiều cà sống.

Cà pháo tính hàn, hơi độc, ăn nhiều có thể bị đau bụng và sinh cố tật cho nên người xưa thật có lý khi nói rằng “Một quả cà bằng 3 thang thuốc”.

Quả cà chưa chín có nhiều solanin hơn quả chín. Kinh nghiệm lâm sàng cho thấy ăn cà muối không bị nhức mỏi, có lẽ muối chua làm giảm độc tính.

(theo Lương y Hoàng Duy Tân-www.suckhoedoisong.vn).

Cà pháo trong văn hoá Việt Nam

Cà pháo là món ăn dân dã lâu đời của người Việt Nam nên đã trở nên thân thuộc và có dấu ấn rõ nét trong văn hoá. Màu tím đặc trưng của hoa loại cây này cũng được gọi là màu tím hoa cà.

-Thành ngữ:

"Một quả cà bằng ba thang thuốc."

"Tương cà là gia bản"

+Ca dao:

"Anh đi, anh nhớ quê nhà.

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương"

"Bồng em đi dạo vườn cà

Cà non chấm mắm, cà già làm dưa"

"Công anh làm rể Chương Đài

Một năm ăn hết mười hai vại cà

Giếng đâu thì dắt anh ra

Kẻo anh chết khát với cà nhà em."