RAU RỪNG VIỆT NAM: Rau Bò khai

RAU BÒ KHAI

Kỹ sư Hồ Đình Hải

Cập nhật ngày 25/6/2014

Cây rau bò khai (hay Dây hương)

1-Tên gọi và danh pháp khoa học

- Tên gọi khác: Rau bồ khai, Rau bù khai, Dây lá hương, Hồng trục, Rau ngót leo, Rau nghiến, Phắc hiển (Tày), Long châu sói (Dao)...

- Tên tiếng Anh: Erythropalum scandens (nguyên gốc Latin).

- Tên khoa học: Erythropalum scandens Blume., Bijdr., Fl., Ned. 1826

- Tên khoa học đồng nghĩa:

Dactylium vagum Griff.

Decastrophia inconspicua Griff.

Erythropalum grandifolium Elmer

Erythropalum populifolium Mast.

Erythropalum vagum (Griff.) Mast.

Mackaya populifolia Arn.

Modeccopsis vaga Griff.

Passiflora heyneana Wall.

2-Phân loại khoa học (Scientific classification)

Bộ (ordo)	Đàn hương (Santalales)
Họ (familia)	Dây hương/Hạ hòa (Erythropalaceae)
Chi (genus)	Dây hương (Erythropalum)
Loài (species)	Erythropalum scandens

3-Nguồn gốc và phân bố

Họ Dây hương (Erythropalaceae) là một họ thực vật hạt kín trong bộ Santalales. Họ này không được hệ thống APG III (năm 2009) công nhận mà chỉ coi là một phần trong họ Olacaceae , nhưng được đề cập trong website của APG. Họ này đang có nhiều tranh luận về phân loại, tạm thời nó bao gồm 3-4 chi và khoảng 40 loài.

Chi Dây hương (Erythropalum) là một chi có duy nhất một loài là Dây hương (Erythropalum scandens) có nguồn gốc ở khu vực Đông Dương (từ Miền Bắc Việt Nam kéo dài tới Đông Malesia, tới khu vực các quần đảo Talaud và Flores).

Rau Bò khai hay Dây hương (Erythropalum scandens) là một loại cây tiểu mộc thuộc họ Dây hương. Nó cũng là loài duy nhất còn sinh tồn hiện được công nhận thuộc về chi Erythropalum.

Ở Miền Nam Trung Quốc cũng tìm thấy loài này và được dùng cả ba tên khoa học đồng nghĩa là:

Dactylium vagum Griffith;

Erythropalum populifolium Masters;

E. vagum (Griffith) Masters.

Loài Rau bò khai có mặt tại các khu rừng bãi bồi và khu rừng ven sông, ở độ cao từ 100-1500 m.

Có tại Trung Quốc (các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, nam Quý Châu, Hải Nam, Vân Nam, đông nam Tây Tạng) và các quốc gia ở Đông Nam Á, Nam Á như: Bangladesh, Brunei, Bhutan, Campuchia, Ấn Độ, Indonesia, Lào, Malaysia, Myanma, Philippines, Thái Lan, Việt Nam.

Ở Việt Nam cây Rau bò khai phân bố phổ biến ở các tỉnh phía Bắc, cũng gặp ở các tỉnh Miền Trung và Tây Nguyên, duyên hải nam Trung Bộ. Tập trung nhiều nhất ở vùng Đông Bắc bao gồm các tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Bắc Giang.

Cây sống ở độ cao từ 100-1500m, mọc hoang ven rừng thứ sinh, rừng đang phục hồi hoặc rừng nghèo bị tác động mạnh của kiểu rừng thường xanh ẩm nhiệt đới, tập trung nhiều ở ven rừng, mọc trên núi đá vôi.

4- Mô tả

Rau Bò khai là loài dây leo lâu năm, thân hóa gổ, nhựa thân có mùi hương đặc trưng.

-Thân: Đây là một loại cây tiểu mộc dạng dây leo dài 5-10 m, có ngọn mảnh dẻ, xanh non giống với ngọn su su. Thân cây nhỏ bằng đầu đũa, giòn, dễ gãy, được chia thành nhiều nhánh đốt, bò và bám theo cây gỗ vươn cao đón ánh nắng mặt trời giống như cây tầm gửi. Ở các phần đầu của đốt có các tua nách cùng cuống lá đưa ra.

-Lá: Lá đơn, mọc so le, không có lá kèm, cuống lá có chiều dài từ 3-10 cm, phiến lá hình trứng hay hình tim, dài 8-20 cm, rộng 4-15 cm. Đọt và lá non dùng làm rau ăn được với hương vị đặc trưng.

-Hoa: Loài này có nhiều hoa mọc thành cụm dạng xim dài 6-18 cm, cuống cụm hoa dài 4- 10 cm, cuống mỗi chiếc hoa dạng chỉ dài 2-5 mm.

Hoa đơn tính, mẫu 5 (K₅C₅A₅). Đài hợp thành ống đồng trưởng và bao lấy quả. Cánh hoa rời, xếp van. Bầu nhụy gồm 3 lá noãn hợp thành bầu 1 ô chứa 2-3 noãn treo.

Đài hoa dạng quả đầu, răng cưa bộ 5, khoảng 1 mm. Nhị hoa với các túm lông ở hai bên. Cánh hoa màu trắng dài 1,5-2 mm.

-Quả: Quả chưa chín có màu xanh nhạt, có 5 mảnh, khi chín vỏ quả tách ra thành 5 mảnh vỏ uốn cong tương tự như đài hoa đồng phát triển có chức năng thu hút các loài chim phát tán quả. Mùa ra hoa, kết quả từ tháng 3 đến tháng 9.

-Hạt: Sau khi vỏ quả tách ra, hạt dạng trần hình elip rộng, màu xanh chàm

Cây rau bò khai non

Đoạn dây Rau bò khai non được dùng làm rau

Quả chín dây Rau bò khai chưa tách vỏ

Quả Rau bò khai đã tự tách vỏ và hạt (màu xanh lục)

5-Thành phần dinh dưỡng

Theo nguồn phân tích của Trường Đại học Huế, thành phần dinh dưỡng của lá tính theo % gồm:

-Nước: 78,8 %.

-Protid: 6,1 %.

-Chất xơ: 7,5 %.

-Tro:1,6 %.

-Calcium 138 mg %.

-Phosphor 40,7 mg %.

-Caroten 2,6 mg %.

-và vitamin C 60 mg %.

Rau Bò khai được coi là loại rau quí. Lá và ngọn cây là loại rau giàu dinh dưỡng, ngon, được người dân miền núi đặc biệt ưu chuộng.

Về mùi vị, khi rau còn sống có mùi hơi khai. Người ta thường lấy lá và ngọn non thái nhỏ, vò kỹ, rửa sạch để khử mùi khai rồi nấu canh, luộc hay xào ăn có mùi thơm ngon nên có tên rau Hương nhưng khi đi tiểu có mùi khai nên gọi là Rau Bò khai.

6-Công dụng

Rau bồ khai là một loại rau rừng tự nhiên rất được ưa chuộng tại các tỉnh miền núi phía Bắc. Loại rau này hiện đã được ưa thích ở cả miền xuôi trong vài năm lại đây và còn là vị thuốc quý.

a-Lá và đọt non của dây Rau bò khai hay Dây hương được dùng làm rau

Rau bồ khai có ở hầu hết các tỉnh vùng núi phía Bắc nhưng nhiều nhất là Bắc Cạn, Cao Bằng, Lạng Sơn. Người dân Cao Bằng thì gọi rau này là rau dạ hiến. Đó là một loại rau thoạt nhìn giống ngọn su su nhưng mảnh mai, yếu ớt hơn và màu xanh non tơ hơn. Rau bồ khai mọc hoang ở vùng núi đá, ngọn rau thường men theo những thân gỗ lớn để vươn lên giống như những cây tầm gửi.

Cây thường mọc hoang ven các rừng thứ sinh, rừng đang phục hồi hoặc rừng nghèo bị tác động mạnh của kiểu rừng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới; tập trung nhiều ở ven các rừng mọc trên núi đá vôi.

Vào khoảng mùa xuân, rau bồ khai bắt đầu trổ ngọn xanh tốt và những người đi rừng may mắn gặp cây bồ khai thì sẽ không bao giờ bỏ qua cơ hội này. Người ta hái ngọn bồ khai về để xào nấu, chẳng cần phải cầu kỳ gì, chỉ cần mỡ phi tỏi vàng rồi cho rau vào xào to lửa, nhanh tay là đã có món rau ngon tuyệt, xanh mướt, giòn, ngọt với mùi thơm rất khó tả. Bây giờ rau bồ khai đã có mặt trong các nhà hàng ở các thành phố và được coi là một đặc sản của núi rừng.

Rau Bò khai chế biến được rất nhiều món ăn. Trong đó có một số món ăn phổ biến:

- Rau Bò khai sào mực:

- Rau Bò khai sào trứng

- Rau Bò khai sào thịt bò
- Rau Bò khai nộm

Rau bồ khai xào với thịt bò và rau bồ khai xào mì, phở là những món ăn ngon được nhiều người ưa thích. Người thích rau bồ khai cũng giống như người thích ăn sầu riêng, khi đã quen đã “nghiện” thì chẳng có mùi vị nào hấp dẫn hơn thế.

Rau Bồ Khai có một mùi vị rất riêng, không thể tìm được sự tương đồng ở bất cứ loại mùi vị nào khác. Mùi vị ấy là sự hòa quyện giữa hương đất rừng, cái thanh khiết của thứ nước mát trong từ nơi ngọn nguồn sông suối với cái khí trong lành, se sắt của tiết trời chớm xuân ở nơi miền núi này. Không thể diễn tả hết bằng lời, chỉ biết rằng, hương vị rau bồ khai luôn quấn quyện trong nỗi nhớ của người dân Bắc Kạn xa quê. Còn với những du khách một lần được thưởng thức loại rau này sẽ trở thành kỉ niệm không thể phai mờ.

Ai đã một lần được nếm thử món rau bò khai sẽ nhớ mãi. Nhớ bởi hương vị của món rau rừng này rất lạ lùng, không giống bất kỳ một món rau nào khác. Nói là thơm thì không hẳn nhưng với nhiều người thì nó là một thứ hương vị đặc biệt quyến rũ, nó nằm trong nỗi nhớ quê hương của người xứ này khi đi xa và nằm trong nhiều kỷ niệm của những ai đã từng qua đây.

Nếu một lần có dịp lên thăm Bắc Kạn, hãy cùng thưởng thức hương vị đặc trưng của núi rừng.

Nguồn: Vietbao (Theo: queviet.pl)

Gùi Rau bò khai được người dân tộc ở Bắc Kạn thu hái trong rừng

Đọt non Rau bò khai

Rau bò khai xào mì tôm

Rau bò khai xào thịt

b-Các bộ phận của cây Rau bò khai dùng làm thuốc

Theo Đông y Rau bò khai có vị hơi đắng, mùi khai, tính bình, có tác dụng thanh nhiệt lợi niệu.

Cả rau bò khai tươi và khô đều có thể dùng làm thuốc để chữa các bệnh về thận, gan và nước tiểu vàng. Thân cành tươi bỏ lá, thái mỏng phơi khô, ngâm rượu uống chữa sốt, tê thấp.

-Ở Trung Quốc, cây rau bò khai được dùng chữa viêm gan, viêm ruột, viêm niệu đạo, viêm thận cấp tính.

-Ở Việt Nam rau bò khai dùng chữa viêm thận, viêm gan, viêm đường tiết liệu, tiểu tiện không thông.

Thường dùng chữa phù thận, đái vàng, đái rắt. Dùng 20 -40g lá tươi giã nát, thêm nước gạn uống. Có khi dùng phối hợp với lá Bòng bong. Kinh nghiệm dân gian ở Bắc Thái dùng toàn cây sắc lấy nước uống chữa viêm gan siêu vi trùng đạt kết quả rất tốt.

Khi người đi xa về mệt mỏi, nước tiểu vàng đục, chỉ cần ăn rau Bò khai 1-2 lần là nước tiểu trở lại bình thường. Đặc biệt cây rau Bò khai sắc lấy nước uống chữa bệnh viêm gan siêu vi trùng đạt kết quả rất tốt.

7-Khai thác và trồng Rau bò khai ở Việt nam

Rau Bò khai là loại cây không ưa ẩm, thích hợp ở vùng khí hậu khô. Cây yêu cầu nhiệt độ trong khoảng 25-30⁰C, tuy nhiên trong giai đoạn đầu cây con yêu cầu ánh sáng, nhiệt độ và ẩm độ thấp hơn. Cây trưởng thành là cây ưa sáng. Cây mọc nhanh, hầu như ra chồi, mọc lá quanh năm chỉ trừ một vài tháng mùa đông nhiệt độ thấp. Cây tái sinh bằng hạt hay bằng chồi, sau khi phát đốt đến màu mưa, rất nhiều chồi lại nảy ra từ gốc thân cũ.

Quả có thể tồn tại trên cây đến màu hoa năm sau. Cây dễ nhân giống bằng hom.

Hiện nay cây Rau Bò Khai đã được đưa từ rừng về trồng trong vườn nhà, hình thành và phát triển nghề trông rau mới, góp phần xóa đói giảm nghèo cho cộng đồng địa phương các tỉnh miền núi phía Bắc.

+Trồng Rau bò khai ở tỉnh Lạng Sơn

Thời gian gần đây, nhiều bà con nông dân ở thôn Hố Mười, xã Minh Sơn, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn trồng cây rau bò khai theo hướng sản xuất hàng hóa đã đem lại hiệu quả kinh tế, góp phần xóa đói giảm nghèo tại địa phương.

Cây rau bò khai đã gắn bó với người dân ở thôn Hố Mười từ rất lâu. Trước đây bà con chưa có khái niệm trồng rau bò khai, mỗi khi muốn ăn hoặc cần rau bò khai để chữa bệnh bà con lại vào rừng hái. Nhận thấy nhiều người có nhu cầu cây bò khai nhưng không tự đi hái được, nhiều hộ gia đình đã tranh thủ thời gian rảnh rỗi vào rừng tìm rau bò khai về bán, kiếm thêm thu nhập. Một vài năm trở lại đây cây bò khai đã được bà con đem về trồng và cho hiệu quả kinh tế cao.

Anh Hứa Văn Tỉnh, một trong những người đi đầu trong việc trồng cây bò khai cho biết: “Ngày xưa khi còn rừng tự nhiên thì loại rau này còn rất nhiều, mọc ven các con khe suối trong rừng, nhưng từ khi bạch đàn hoá thì rau bò khai và nhiều loại cây bản địa khác bị mất hết. Thấy được giá trị của nó gia đình tôi đã mang về trồng trong vườn, rừng của mình. Cây mọc nhanh, dễ chăm sóc và ít sâu bệnh, chỉ 1 năm là có thể thu hoạch được. Hiện nay gia đình tôi có hơn 60 gốc, cứ 5 ngày vợ tôi lại mang ra chợ bán với giá từ 4000 - 5000 đồng/bó, tính tương đương 300 đồng/ngọn rau bò khai. Mỗi lần đi chợ gia đình tôi cũng thu được 300 - 400 nghìn đồng từ loại rau này mà rất đơn giản và gọn nhẹ. Trong thời gian tới tôi sẽ trồng nhiều thêm loại cây này”.

Gia đình ông Hứa Văn Nhủng hiện nay có 40 gốc cây bò khai, mỗi tháng cũng đem lại khoản thu nhập khoảng 2 triệu đồng. Ông Nhủng chia sẻ kinh nghiệm trồng cây bò khai: “Bò khai dễ trồng vì trong tự nhiên chúng sinh trưởng rất khoẻ, ít sâu bệnh. Việc giâm cành chỉ sau 20 ngày là cành có rễ, sau hai tháng có thể đem đi trồng. Sau khi trồng khoảng 8-10 tháng có thể thu hoạch được, cây mọc rất nhanh, hầu như ra chồi, mọc lá mới quanh năm, chỉ trừ một vài tháng mùa đông nhiệt độ quá thấp. Để có nhiều ngọn non, tháng 10 Âm lịch cần phát các cành già. Cái độc đáo là ở chỗ, khi thu hái cần bẻ hết phần non bởi lẽ giống cây này thường mọc mầm rất mập tại những chỗ bị bẻ gẫy. Kỹ thuật ươm trồng cây cũng khá đơn giản. Trước hết chọn cành bánh tẻ, không non quá và cũng không già quá, cắt đoạn hom dài 5-7 cm, thường gồm 3 đốt. Do phần vỏ dây hương rất dễ tách khỏi phần lõi nên khi cắt hom phải dùng dao thật sắc hay kéo cắt cành, tránh làm dập nát vết cắt hoặc làm thay vòng lõi vụ của thân cây. Khi vận chuyển nên đưa vào túi nhựa kín, giữ ẩm để đảm bảo tỷ lệ sống cao. Hom đem về nhúng đoạn cành muốn giâm vào dung dịch thuốc kích thích ra rễ trong 5-10 phút sau đó đem giâm trên luống đất đã khử trùng (độ sâu khoảng 1/3 chiều dài đoạn hom), hoặc giâm vào bầu có kích thước 16 x 22cm.Thành phần đất bầu là 90% đất, 1% vi sinh, nếu có phân chuồng ủ hoại là tốt nhất”.

Với chu kỳ thu hoạch nhanh và thời gian thu hoạch kéo dài, trung bình nếu chăm sóc tốt thì chỉ cần cách 5 ngày là được hái ngọn và thời gian cho thu hoạch có thể kéo dài khoảng 8 - 9 tháng trong năm (chỉ trừ những tháng lạnh nhất của mùa đông).

Có thể nói, cây rau bò khai mang lại hiệu quả kinh tế tương đối cao nhưng hiện nay tại thôn Hố Mười, xã Minh Sơn (Hữu Lũng - Lạng Sơn) vẫn chỉ được trồng mang tính chất nhỏ lẻ. Thiết nghĩ với lợi thế về điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu phù hợp như ở thôn Hố Mười, xã Minh Sơn (Hữu Lũng - Lạng Sơn), chính quyền địa phương và ngành chuyên môn nên quan tâm hơn nữa để quy hoạch, định hướng phát triển cây rau bò khai thành nông sản hàng hóa chất lượng cao của địa phương.

Nguồn: Văn Hương - Theo khuyennongvn.gov.vn

Giâm cành cây Rau bồ khai

Cây Rau bò khai giống

Trồng cây Bò khai ở huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn

+Đà Lạt chuẩn bị cung cấp rau bò khai cho thị trường

Trung tâm Khuyến nông Lâm Đồng cho biết, sau hơn một năm trồng thực nghiệm, Dây hương (còn gọi là Rau bò khai) đã phát triển tốt trên đất Lâm Đồng. Đơn vị sẽ chuyển giao cho người dân canh tác trong thời gian tới.

Các cán bộ kỹ thuật của Trung tâm Khuyến nông Lâm Đồng cho biết, rau dây hương cũng sẽ được trồng đúng theo môi trường tự nhiên của nó là dưới các tán rừng thông của Đà Lạt - Lâm Đồng. Kỹ thuật canh tác đơn giản, không cần nhiều vốn đầu tư, rất phù hợp cho những hộ dân nhận giao khoán hoặc bảo vệ rừng có thể tăng thêm thu nhập. Mô hình trồng thực nghiệm dây hương ở Lâm Đồng có mật độ 10.000 cây một ha (khoảng cách 1 x 1m).

Dây hương hay rau bò khai là loại rau chứa thành phần dinh dưỡng rất cao, khi ăn vị khá giống với lá non của đọt cây susu. Rau Dây hương trên thị trường hiện có giá bán khoảng 80.000-85.000 đồng một kg.

Do được canh tác trong môi trường hoàn toàn tự nhiên nên việc bón phân, phun thuốc với loại rau này rất hạn chế, đảm bảo độ an toàn cao.

Trung tâm Khuyến nông Lâm Đồng dự định khi chuyển giao canh tác cho người dân, đơn vị sẽ hỗ trợ bằng cách liên kết với một vài công ty chuyên cung cấp rau sạch đưa loại rau rừng này đến với người tiêu dùng.

Nguồn: Quốc Dũng- kinhdoanh.vnexpress.net