RAU RỪNG VIỆT NAM: Bông súng

Bông súng

-Tên gọi khác: Cây hoa súng (Miền Bắc),

-Tên tiếng Anh: Water lily.

-Tên khoa học: Nymphaea spp.

-Tên đồng nghĩa:

Phân loại khoa học

Giới (regnum):	Thực vật (Plantae)
(không phân hạng):	Thực vật có hoa (Angiospermae)
Bộ (ordo):	Súng (Nymphaeales)
Họ (familia):	Súng (Nymphaeaceae)
Chi (genus):	Súng (Nymphaea)
Loài (species):	*Khoảng 50 loài*

Chi Súng (danh pháp khoa học: Nymphaea) là một chi chứa các loài thực vật thủy sinh thuộc họ Súng (Nymphaeaceae). Tên gọi thông thường của các loài trong chi này, được chia sẻ cùng với một số chi khác trong họ này, là súng. Các lá của chi Nymphaea có vết khía chữ V nối từ mép lá tới cuống lá ở khu vực trung tâm. Chi này có khoảng 50 loài, với sự phân bổ rộng khắp thế giới.

Các loài quan trọng gồm:

Nymphaea alba – Súng trắng Châu Âu

Nymphaea amazonium

Nymphaea ampla

Nymphaea blanda

Nymphaea caerulea – Súng xanh Ai Cập

Nymphaea calliantha

Nymphaea candida

Nymphaea capensis – Súng xanh Cape

Nymphaea citrina

Nymphaea colorata

Nymphaea elegans

Nymphaea fennica

Nymphaea flavovirens

Nymphaea gardneriana

Nymphaea gigantea – Súng Australia

Nymphaea heudelotii

Nymphaea jamesoniana

Nymphaea lotus – Súng trắng Ai Cập

Nymphaea lotus termalis

Nymphaeae lutea – Súng vàng hay súng Brandy

Nymphaea macrosperma – Súng Australia

Nymphaea mexicana – Súng vàng

Nymphaea micrantha

Nymphaea odorata – Súng thơm

Nymphaea pubescens -Súng trắng

Nymphaea rubra – Súng đỏ Ấn Độ

Nymphaea rudgeana

Nymphaea stellata – Súng lam (quốc hoa của Sri Lanka)

Nymphaea stuhlmannii

Nymphaea sulfurea

Nymphaea tetragona – Súng lùn hay súng Pygmy

Nymphaea tuberosa

Phân bố

Chi này có khoảng 50 loài, với sự phân bổ rộng khắp thế giới.

Ở Việt Nam các loài cây bông súng sống lâu năm, mọc hoang dại trong ao, mương, kênh, rạch, láng nước, bàu trũng khắp mọi khu vực của Việt Nam.

Vùng Đồng Tháp Mười có nhiều bông súng nhất Việt Nam. Hiện tại, việc khai thác loài hoa này còn tự phát, chưa có quy hoạch. Tuy nhiên các loài cây này có khả năng tái sinh mạnh. Chưa thấy tài liệu nào thống kê tại Việt Nam có bao nhiêu loài súng, mặc dù có một số tài liệu nói rằng có khoảng 5 loài. Trong một số tài liệu có nhắc tới Bông súng lam (Nymphaea stellata = Nymphaea nouchali?), Bông súng đỏ (Nymphaea rubra), Bông súng trắng (Nymphaea lotus = Nymphaea pubescens?) v.v

Tại các chợ ở miền Tây Nam Bộ, có thể thấy bán những bó cọng bông súng mập mạp nâu nâu mang bông có màu tím nhạt, cuộn tròn, tươi rói. Bông súng cắt khúc có thể được thưởng thức bằng cách chấm mắm kho, trộn gỏi, hay ăn sống, cũng như có thể thể xào, nấu canh.

Mô tả

Chi này có quan hệ họ hàng gần với chi Nuphar (Súng ôn đới hay Huệ nước-khoảng 10-12 loài giống như bông súng), chúng khác nhau ở chỗ là các cánh hoa của chi Nymphaea lớn hơn nhiều so với các lá đài của đài hoa, trong khi ở Chi Nuphar thì các cánh hoa lại nhỏ hơn so với các lá đài màu vàng (4-6 lá).Quả khi chín cũng khác nhau, với quả của chi Nymphaea chìm xuống dưới mặt nước ngay sau khi hoa khép lại, trong khi quả của chi Nuphar lại ở trên mặt nước cho đến khi chín.

Người Ai Cập cổ đại sùng kính hoa súng sông Nin, hay hoa sen như họ gọi nó. Súng xanh Ai Cập (Nymphaea caerulea), nở hoa vào buổi sáng và sau đó chìm xuống dưới mặt nước vào lúc chiều tối. Súng trắng Ai Cập (Nymphaea lotus) lại nở hoa vào buổi đêm và khép lại vào buổi sáng. Các dấu tích của cả hai loại hoa này đều được tìm thấy trong lăng mộ của Ramesses II.

Các loài súng không có quan hệ họ hàng gì với các loài loa kèn (huệ tây) thuộc họ Loa kèn (Liliaceae), bộ Loa kèn (Liliales) mặc dù tên gọi bằng tiếng Anh của chúng là water-lily (huệ nước). Chúng cũng không có quan hệ họ hàng gì với các loài hoa sen thực sự thuộc chi Nelumbo, là các loài hoa được sử dụng trong ẩm thực tại khu vực Châu Á cũng như là loại hoa linh thiêng của đạo Hindu và đạo Phật.

Nhiều loại hoa súng thông thường trong các khu vườn thủy sinh thực chất là các giống lai ghép.

Ở Việt Nam bông súng là loài cây dại mọc nơi ao hồ hoặc ở những thửa ruộng thấp vào mùa nước nổi ở miền Tây. Loài cây này vươn lên theo nước lũ, nước càng dâng cao thì cuống lá, cọng càng dài. Lá trải rộng trên mặt nước và hoa màu trắng, màu tím hay màu hồng vươn lên khỏi mặt nước trông rất đẹp.

Giá trị dinh dưỡng

Bộ phận dùng được của cây bông súng là cọng tức là cuốn lá của cây bông súng.

Cọng bông súng tước vỏ là loại rau sạch, có hương vị đậm đà, là món rau ghém dòn và mềm có thể ăn sống, luộc, xào, nấu canh chua, nhúng lẩu v.v…

Thực ra cọng bông súng thành phần chủ yếu là nước, chất xơ và ít chất dinh dưỡng. Nhưng chất xơ có vai trò quan trọng trong đường tiêu hóa của con người.

Ăn bông súng còn là nét văn hóa ẩm thực của người dân Nam Bộ đặc biệt trong vùng nước nổi hàng năm ở ĐBSCL.

Khi nhổ bông súng, người ta chỉ nhổ những cọng có bông trên đầu, nó ngon hơn những cọng lá. Bông súng đem về được quấn thành từng khoanh tròn mỗi khoanh khoảng 10 - 20 cọng, bán 1.000-2.000 đồng một khoanh, tuy giá không cao nhưng với số lượng nhiều người nông dân cũng thu được số tiền kha khá.

Công dụng của cây bông súng

Cọng bông súng được dùng làm rau

1-Cọng bông súng dùng làm rau sống

Ở miền Tây Nam Bộ người dân có thể thu hái cọng bông súng ở các đầm, trấp, ao, sông rạch. Các chợ ở Nam Bộ thường bán cọng bông súng tươi như một loại rau sạch tự nhiên rất được các bà nội trợ miền quê ưa chuộng.

Cọng bông súng khi tước vỏ rất dòn dể gãy, do đó chỉ cần bẻ khúc hoặc dùng dao tước mỏng làm rau ghém. Cọng bông súng thường xuất hiện trong những rổ rau tập tàng của người dân vùng nước nổi. Rau bông súng thường dùng để chấm mắm kho trong những bửa ăn đạm bạc của người nông dân ở vùng sâu.

Món rau sống từ cọng bông súng cầu kỳ hơn là món bông súng bóp xổi.

Để có món bông súng bóp xổi, người ta lấy cuống bông súng tước bỏ vỏ ngoài, rửa sạch rồi ngắt từng khúc ngắn 4 - 5 cm, để vào một thau sạch. Dùng tay bóp nhẹ những cọng súng làm cho dập mà không nát.

Pha một chén giấm cùng vài muỗng đường cát, khuấy cho tan đường. Đổ chén giấm vào thau bông súng, thêm một nắm rau răm xắt nhỏ vào, trộn đều là được. Chấm với nước mắm kho quẹt hoặc với nước tương kho. Món này ăn rất ngon miệng, tác dụng kích thích tiêu hóa, an thần, trợ tim, giải độc; rất tốt cho người ăn uống kém, ăn không tiêu, mất ngủ, tim đập mạnh, bồn chồn không yên, người bị di tinh, bạch đới, ho, viêm đường tiết niệu.

Vùng Đồng Tháp Mười có câu ca dao:

Muốn ăn bông súng mắm kho,

Thì vô Đồng Tháp ăn cho đã thèm.

2-Cọng bông súng được dùng để bóp gỏi

Cọng bông súng lột vỏ, chẻ nhỏ dể làm chất nộm trộn gỏi ăn rất hấp dẫn.

Món gỏi (nộm) bông súng khá dễ làm lại mang đến hương vị thật lạ mà ngon.

Sau đây là cách chế biến món gỏi bông súng của người dân Nam Bộ:

Nguyên liệu:

1bó bông súng

1củ hành tây

1quả chanh

300gr tôm thẻ

500gr thịt ba rọi

Hành phi, tỏi

Rau răm, đậu phộng

Nước mắm.

Các bước thực hiện:

Bước 1:

- Cọng bông súng tước vỏ, rửa sạch rồi ngắt thành các đoạn ngắn; trộn đều với nước cốt chanh và 2 thìa canh đường.

- Thịt ba chỉ luộc chín, thái mỏng.

- Tôm luộc chín, vớt ra, ngâm nước đá cho giòn rồi lột vỏ.

Bước 2:

- Hành tây cắt lát mỏng, ngâm giấm đường.

- Pha nước mắm gồm có 2 muỗng canh nước mắm ngon, 2 muỗng canh đường và 1 muỗng cafe bột ngọt.

- Băm nhuyễn 4 tép tỏi, phi vàng.

- Rau răm rửa sạch, cắt nhuyễn.

- Đậu phộng rang vàng, giã nhuyễn.

Bước 3:

- Trộn đều các nguyên liệu: bông súng, tôm, thịt, rau răm, nước mắm, hành tây, tỏi băm, hành phi. Bạn lưu ý ngó súng thì mềm hơn ngó sen nên khi nào sắp ăn hãy trộn nhé!

- Múc gỏi ra đĩa, bên trên rắc đậu phộng, hành phi ăn kèm.

3-Cọng bông súng luộc, xào

Cọng bông súng lột vỏ có thể dùng để luộc, xào riêng hay chung với các món rau khác. Đặc biệt khi chế biến các món xào để ăn chay.

4-Cọng bông súng dùng để nấu canh chua, lẩu chua.

Cọng bông súng lột bỏ vỏ, ngắt khúc để nấu canh chua với bông điên điển với cá linh là món ăn theo thời vụ của người dân vùng Đồng Tháp Mười. Chỉ có được trong mùa nước nổi.

Ngoài ra bông súng còn nấu canh chua với nhiều loại các đồng khác như cá lóc, cá trê, cá rô, lươn, ếch… thì thường xuyên trong năm và là món canh truyền thống của người dân Nam Bộ.

Chỉ cần một bó bông súng, vài con cá rô và một ít rau thơm là có thể nấu một nồi canh chua rất tốt cho mục tiêu an thần, trợ tim, chữa ho và viêm đường tiết niệu. Nguyên liệu gồm một bó bông súng chừng 200 g - 300 g, cá rô đồng 200 g, rau thơm (rau ngổ, húng quế, ngò gai, hành lá) đủ dùng, me chua, ớt trái, gia vị. Bông súng tước vỏ, rửa sạch, ngắt từng khúc khoảng 5 cm; cá rô chọn con mập, đánh vảy, làm sạch, bỏ ruột.

Luộc cá chín, gỡ lấy thịt ướp gia vị, để sẵn. Đun sôi một nồi nước, lược nước me chế vào, sau đó cho cá vào. Khi cá gần chín mới cho bông súng vào. Nêm thêm nước mắm và đường sao cho canh có vị chua chua, ngọt ngọt vừa ăn. Chế thêm vài muỗng dầu ăn (hoặc mỡ nước). Múc canh ra tô, rắc lên một ít rau thơm (đã rửa sạch, cắt nhỏ) và vài lát ớt đỏ, ăn nóng trong bữa cơm.

Ngoài ra, có thể nấu canh chua bông súng với cá tra, các lăng, các bông lau, cá ba sa thì rất tuyệt.

Không nên nấu chín quá vì như thế bông súng sẽ nhũn, ăn không ngon.

5-Cọng bông súng dùng làm dưa chua

Món ăn dân dã nhất là bông súng muối làm dưa dùng để kho với cá, thịt rất ngon. Cuống lá cây súng tước bỏ vỏ cũng được dùng muối dưa (như muối dưa cải), làm gỏi để ăn.Khi ăn thực khác sẽ cảm nhận được vị ngọt thanh trong từng cọng bông súng muối vừa dai vừa mặn mà.

Cây bông súng được dùng làm thuốc

Theo đông y, bông súng có tác dụng giúp làm dịu dục, chống co thắt, an thần, trợ tim, trợ hô hấp, tăng cường sinh lực; thường được sử dụng trong các trường hợp tình dục bị kích thích, di tinh, mộng tinh, mất ngủ, tim đập nhanh, kiết lỵ, tiêu chảy, ho, viêm bàng quang, viêm thận, tiểu buốt, tiểu són, đau lưng, mỏi gối do thận yếu.

Các bộ phận của cây bông súng còn được dùng làm thuốc thanh nhiệt, chống say nắng, cầm máu... Đặc biệt, nó còn trị hiệu quả chứng co giật ở trẻ, đau lưng mỏi gối, nam bị di tinh hoặc phụ nữ khí hư bạch đới.

Một số bài thuốc từ cây bông súng

1-Chữa nam di tinh, đái nhiều, nữ khí hư bạch đới không dứt: bài thuốc gồm củ súng sao, kim anh bỏ hạt ở trong vì có độc, lấy lớp vỏ bao ngoài, đốt cho cháy sạch lông gai, sao giòn. Các vị lượng bằng nhau, tán bột uống mỗi ngày 15-20 g với nước sắc rễ ý dĩ làm thang.( Theo Bác sĩ Quang Minh).

2-Chữa thận hư tỳ yếu, đau mỏi ngang thắt lưng: củ súng 20 g, ba kích, cẩu tích, tỳ giải (tẩm rượu sao), hà thủ ô (chế với đậu đen đồ phơi 9 lần), ngưu tất mỗi vị 12 g. Sắc uống ngày một thang.( Theo Bác sĩ Quang Minh).

3-Giải cảm nắng: củ súng nấu chè ăn.( Theo Bác sĩ Quang Minh).

4-Chữa suy nhược cơ thể, hay đổ mồ hôi trộm, di tinh: củ súng nấu chín, bóc vỏ 400 g. Củ mài nấu chín, bóc vỏ 800 g. Phơi khô tán nhỏ, mỗi lần dùng 10 g nấu thành cháo ăn hằng ngày lúc đói. Bài thuốc này còn có tác dụng bồi bổ, ích chí, mạnh tinh.( Theo Bác sĩ Quang Minh).

5-Chữa hen suyễn ở người già và trẻ em: củ súng và hạt cải củ, hai thứ lượng bằng nhau, đem đồ chín, phơi khô, tẩm nước cốt gừng, tán nhỏ thành bột, luyện với mật ong thành viên hoàn bằng hạt ngô đồng, ngày uống 50 viên với nước sôi. Bài thuốc còn có tác dụng bổ dưỡng, giảm ho, cắt cơn hen. (Theo Bác sĩ Quang Minh).

Tài liệu tham khảo

1-http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_S%C3%BAng

2-http://en.wikipedia.org/wiki/Nymphaeaceae

3-http://www.tiengiang.gov.vn/xemtin.asp?cap=3&id=3154&idcha=1002

4-http://laodong.com.vn/Am-thuc/Bong-sung-mua-nuoc-noi/3021.bld

5-http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D_S%C3%BAng

6-http://www.hervietnam.com/Dien-dan/threads/155757-tac-dung-chua-benh-cua-cay-hoa-sung/

7-http://vnexpress.net/gl/suc-khoe/2003/11/3b9cd743/

8-http://nld.com.vn/2011051411029652p0c1050/mon-ngon-tu-sung.htm